Մեկ վայրկյան

Եթե ես լինեի այս պատմվածքի հեղինակը, պարզապես այն չէի գրի: Աշխարհում կատարված ամեն բան չէ, որ պատմվում է: Ճշմարտությունը վերարկուի պես մի բան է` ցրտին հագնում ես, շոգին` հանում: Այնքան ես հանում-հագնում, մինչև հնանում է, գցում ես աղբարկղ կամ հանձնում հնավաճառին: Էս դեպքում` ամենքը ամեն բան գիտեն, բայց ոչ ոք ոչինչ չգիտի: Պատմողը գոհ է, որ չի պատմելու, ունկնդիրը գոհ է, որ չի լսելու: Միայն ես գիտեմ, թե ինչ է զգում երկրի ամենակարևոր մարդն այն պահին, երբ ահաբեկչի ինքնաձիգի փողն ուղղված է նրա քունքին: Դա մի սքանչելի զգացողություն է: Հանկարծ սկսում ես հասկանալ բաներ, որոնց իմաստը ամբողջ կյանքում փնտրել, փնտրել ու չես ըմբռնել: Գյուտարարի այդ հրճվանքը քեզ հասարակ մահկանացուից վերածում է գրեթե Աստծո: Նրա պես ամեն ինչ գիտես և նրա պես քո իմացածը մարդկանց հայտնելու, գաղտնիքը բացահայտելու անհրաժեշտություն չես զգում: Երկու բան եմ ուզում ասել, երկուսն էլ` մորս: Ինչո՞ւ մորս, ասեմ. որովհետև միայն մայրս գիտի, որ ես մարդ եմ: Մյուսները ինձ տեսնում են կամ որպես Աստված, կամ Սատանա: Մեկը հիմա կասեմ, մեկը` պատմվածքի վերջում, եթե, իհարկե, այս պատմվածքը վերջ ունենա:
«Կներես, մամ, որ քեզ էս վիճակի մեջ գցեցի»:
Անցանք առաջ: Հիմա դառնամ էս լակոտին, որը իմ ահաբեկիչն է: Շարքային լակոտ է, հավանաբար նրանցից, ով ծիրանի ծառն ընկույզի ծառից չի տարբերում: Հավանաբար նրանցից, ում սիրած աղջիկը ուրիշի ծոցում է տաքանում, կամ նրանցից, ում գլուխն է մտնում գաղափարի մեջ և ոչ թե գաղափարն է լցվում գլխի մեջ (Թումանյանի ասածի պես):
«Վախեցած ես երևում, ախպեր ջան: Նախքան էս գործին անցնելը գոնե քիթդ սրբեիր, փսլնքոտ»: Չգիտի, որ իմ հորինածն է: Էնքա՜ն բան հորինեցինք ու կիսատ-պռատ դեն նետեցինք: Մեր ուշքն ու մի՛տքը թուրքն էր. տարվեցինք նրանով և մոռացանք ամենակարևոր բանը` թուրքը ոչ թե ազգի տեսակ է, այլ մարդու տեսակ: Թուրք կա ֆրանսիացիների մեջ, չինացիների մեջ, շվեդների մեջ ու նաև… ցավոք, մեր մեջ: Էս դահլիճն էլ է իմ հորինածը, էլի կիսատ-պռատներից է: Ոնց որ թե տակները թրջողներ էլ կան… վա՜յ ես ձեր… նամուսով վախենալ էլ չգիտեն: Պատերազմի ժամանակ բոլորս էլ վախենում էինք, բայց էդ վախից ուժ էինք ստանում, մարդ էինք դառնում, մի բան էլ էն կողմ` Աստված էինք դառնում: Չէ, երևի սխալ եմ: Սարսափն ու վախը խառնում եմ իրար: Դահլիճը սարսափի մեջ է. հայից հային փոխանցվող մի զգացողություն, որն ավելի հին է, քան Տիգրան Մեծն ու Նոյ Նահապետը:
«Արա՛, փսլնքոտ, մի հատ օդ կրակիր, թող զգան` հավայի ահաբեկիչ չես… գոռա ինչ-որ բան… ասա` տզրուկներ, ժողովրդի արյունը ծծողներ… ասա` շանսատակ կանեմ բոլորիդ… Ժողովրդավարություն ասա, հայրենիք ասա… այդպե՜ս…»:
Հիմա գրողներն անգղների պես կհարձակվեն էս պատմության լեշի վրա: Մեղադրելու չէ: Էնքան հայի ու թուրքի պատմության լեշը հոշոտեցին, որ երբեմն (մեղա քեզ, Աստված) հայից թուրքի հոտ է գալիս, թուրքից` հայի: Հերն էլ անիծած, վիրավորվում են` թող վիրավորվեն: Վաղը, մյուս օրը միասին շուրջպար են բռնելու: Չի բացառվում, որ էն հայերին, ովքեր վիրավորել են թուրքերի արժանապատվությունը և էն թուրքերին, որ վիրավորել են հայերի արժանապատվությունը, նույն փոսի մեջ լցնեն ու կրակ տան: Հո չե՜ն տժժա…
Իրադարձություն չէ, ի՞նչ է: Երկրի ամենակարևոր մարդու քունքին ինքնաձիգի փող են պարզել: Մնում է միայն ձգանը քաշել և… թուրքերն էնտեղ ուրախ-ուրախ, հայերն էստեղ տխուր-տխուր քեֆ կքաշեն: Մեկ առ մեկ գիտեմ, թե որ գրողն ինչ է գրելու: Խեղճ Վովա փղի պատմությունը դարձավ: Մի հազար պատմվածք գրվեց, մի էդքան էլ վեպ ու վիպակ: Մեկի պատմվածքում Վովա փիղը ազատության համար մարտնչող հերոս էր, մյուսի պատմվածքում` այլանդակ իրականության զոհ, էն մեկում էլ` էգ փնտրող արու: Մի բան կար, որ բոլոր պատմվածքներում նույնն էր` կրակոցը:
«Արա, Վրեժ, քեզ եմ դիմում, որովհետև հաստատ գիտեմ, որ էս պատմվածքը քո ոճն է: Էլի նույն խելքին ես: Ամեն ինչ խառնում ես իրար: Ոչ ընթերցողն է ջոկում` ինչն ինչ է, ոչ դու: Հիշո՞ւմ ես, Շեկոն ինչ էր ասել Հայաստանի վրա էս կուսակցությունների արշավանքների մասին. «Արա՛, վախըմ եմ մի օր էս բոլոր կուսակցականները միանան իրար ու բռնեն մեզ` անկուսակցականներիս տըփեն»: Տեսնես վախը չափեցի՞ն:
Խոսքը մեր մեջ, մեր պոետ ընկերը ճիշտ էր: Ես էլ, կուսակցության առաջնորդ լինելով հանդերձ, կուսակցական չդարձա: Մեր տեսակը էդ տեսակ բաների մեջ չի տեղավորվում»:
Իմ ամբողջ ապրած կյանքի դիմաց ինձ մեկ վայրկյան ժամանակ է տրված: Էդ մի վայրկյանում ես ո՞ւմ հիշեմ. իմ թշնամո՞ւն, թե՞ բարեկամին: Հիշեմ, թե չհիշեմ, ամեն ինչ մնալու է իմ մեջ: Իմ մեջ է մնալու նաև էն Հայաստանը, որը չհասցրի ձեզ տալ: Խոսքը էն Հայաստանի մասին չէ, որ լրագրերով ասում էի:
Էս մեկը ասվող բան չէր, իմ մեջ մնաց:
Էս լակոտի մտքով չանցնի՞, թե իրենից վախենում եմ:
«Արա, ես, ինչպես և դու, միայն ինձնից եմ վախենում»:
Ավտոմատը, որի փողը ուղղված է քունքիս, ոնց որ թե ռուսներից թռցրածներից է: Համբոյի օպերացիան էր… ո՞նց է ընկել սրա ձեռքը: Էդ զենքերով մենք Մարտակերտը վերցրինք: Ասա դու էդ զենքի քաղցրությունը տեսե՞լ ես, գիտե՞ս ինչ տղերքի ձեռքով է անցել, տերերից քանի՞սը կան, քանիսը չկան… Համբոյին ճանաչո՞ւմ ես: Նա քեզ ծնկների վրա կխաղացներ, քեզ պաղպաղակ կառներ, մեկ-մեկ էլ ականջներդ կքաշեր: Ա՜յ, նա ինձնից նեղանալու իրավունք ունի: Էնքան զըրթ ու զիբիլ լցրեցի իմ մեջ, որ Համբոյի նման տղայի համար տեղ չմնաց: Հետախույզ էինք ուղարկել, գնացել թուրքի հարսանիքին թամադա էր դարձել: Ի՜նչ կենացներ էր խմել: Ասել էր. «Էն զտարյուն թուրքի կենացը, ով մի օր կսատկացնի…»: «Համբոն թուրքի հարսանիքին քո կենացն է խմել, փսլնքոտ»: Գոնե մեկ օր առաջ Համբոյին տեսած լինեի, կասեի. «Համբո ջան, ներողամիտ եղիր, իմ ու քո սարքած երկիրը քաղցած է, ինձ ու քեզ կուտի` կկշտանա»: Համբոն էլ կասեր. «Հրամանատար ջան, մենք կծու կերակուր ենք»:
Դառնամ իմ գրող ընկերներին. «Տղերք, ծիրանի ծառի մասին գրեք, էլի, ինձնից պատմվածք դուրս չի գա: Եթե ճոռոմ գրեք` սիրտս կխառնի, ուրախ գրեք` սուտ կլինի, տխուր գրեք` կջղայնանամ: Ծիրանի ծառի մասին գրեք ու հոնորարն էլ խմեք, ցմրո՜ւր… ոչ մի կաթիլ թշնամուն… ինչպես վայել է իսկական գրողներին: Տղերք, ես ձեզ նախանձում եմ: Ոչ թե էն բանի համար, որ քունքիս ինքնաձիգի փողն է պարզված: Չէ՛, ես իմ մահը կյանքիս չափ սիրում եմ: Սրտիս մեջ որքան տեղ կար, ափնիբերան լցված է մահով: Նախանձում եմ, որովհետև էն, ինչ-որ ես գիտեմ, դուք չգիտեք: Եթե իմանաք, ծիրանի ծառի մասին պատմվածք չեք գրի: Չի ստացվի: Շատ բանից լավ բան չի ստացվում»:
Երանի էն պառավը քարով խփեր գլուխս ջարդեր, հիմա էս լակոտին թիրախ չէի լինի: Ոչ բարով պետական այր էի: Պատերազմը հորով-մորով արել, հիմա էլ խաղաղության քարտեզն էինք գծում: Ինչ միջոցառում էր, չեմ հիշում, էս պառավը թիկնապահներիս հախից գալով` ինձ մոտեցավ: Ասաց. «Բալա ջան, զինվոր թոռս հիվանդ է, կմեռնի, կծանրանա խղճիդ վրա»: Բոլորին իրար խառնեցի: Զեկուցեցին, որ վերցրել են բուժման և մեկ ամսից մորե մեկ կլինի: Մի քանի ամսից հայ մամիկը նորից մոտս եկավ, ասաց. «Բալա ջան, թոռանս վիճակը ծանր է, կմեռնի` կծանրանա խղճիդ վրա»: Նորից հրահանգներ տվեցի, զայրացա ենթականերիս վրա. զեկուցեցին, որ ամեն ինչ լավ է, զինվորը արդեն ողջ-առողջ է: Երկու ամսից մի երկտող ստացա. «Բալա ջան, շնորհակալ եմ, թոռս մեռավ»: Դուք իմ փոխարեն ի՞նչ կանեիք: Մի քանի հոգու հերն անիծեցի, ինքս իմ հերն անիծեցի, հետո գնացի-գտա էս պառավի տունը: Հետս մի ժեռ քար էի տարել: Ասացի. «Մայրիկ, վերցրու, գլխիս խփիր, ես քո թոռանը սպանեցի»: Պառավը տխուր նայեց աչքերիս մեջ, ասաց. «Բալա ջան, զգույշ եղիր, քեզ հետ մի բան կպատահի, կծանրանա էս երկրի խղճին»:
Էդ դեպքից հինգ տարի է անցել, բայց ես, որ ողբերգությունը ողբերգության հետևից էի կուլ տալիս, այն չեմ մոռանում: Նրանք, որ իմ անձից զարհուրելի բռնակալի կերպար էին հունցել, երբեք էլ չեն իմանա, որ դյուրազգաց կնոջ պես սիրտս դատարկում էի գիշերների մեջ: Մայրս էլ խնամքով թաքցնում էր: Ասում էր` երկրին տղամարդու անթարթ աչք է պետք: Էդ ժեռ քարը, երևի, պահած կլինեն: Չէ, պառավը ինձ չի անիծել, պարզապես նա իր թոռան մեղքը ուսած մարդու ճակատագիրն է կարդացել: Էնպես որ, էս լակոտը, եթե ձգանը քաշի, ընդամենը իմ ճակատագրի պատգամն է կատարելու, իմ վառոդի հոտը իմ հրացանով ինձ է պարգևելու: Շուտով, երևի, պառավի թոռանը կհանդիպեմ: Նա հաստատ դրախտում կլինի: Կհանդիպեմ, եթե ինքս էլ դրախտ ընկնեմ: Մեկ էլ տեսար, թուրքերը դրախտի մուտքի մոտ հանրահավաք սարքեցին: Եթե էնտեղ ժողովրդավարություն է, մեկից մեկ կսարքեն: Եթե էս փսլնքոտն ու էս դահլիճը իմ հորինվածքներն են, հնարավոր է դժոխք ընկնեմ: Եվ էնտեղ, և էստեղ շատ ծանոթների կհանդիպեմ: Մենակ էդ քավարանը չեմ հասկանում: Եթե մեղք ես գործել, գնա դժոխքում սատկիր, եթե անմեղ ես, ի՞նչ քավարան:
«Ձգանը քաշիր, համբակ»: Չէ, ոնց երևում է, էս իմ ահաբեկիչը ինքն է ահաբեկված: Վախից սփրթնել է: Լավ գործ է բռնել. մի ձգան քաշելով իր անունը գրում է իմ անվան կողքին: Իմ մեջ լցված պատմությունն է ափսոս, հազար պատմաբանի լիուլի կբավականացնի: Գնալու է կորչի էդ ամենը: Էնտեղ նաև էն մարդկանց անունները կան, որոնք կյանքով իմ ստրուկներն էին, մահով ուզում են ինձ իշխել: Ճիշտ էր հին ընկերս, երբ ասում էր… Թե ինչ էր ասում, ինձնից լավ գիտեք: Ամեն ինչ նախատեսել էի, բացի դավաճանությունը: Ինձ թվում էր` էդ ախտը մնացել է պատմության մեջ: Ծովը իմ գոտկատեղից էր թվում, ում որ սիրով չկարողացա, վախով նվաճեցի: Չգիտեի, որ վախեցած մարդը հաճախ ավելի վտանգավոր է: Թքած կյանքի վրա, գոնե մահս ճիշտ լիներ: Եթե հինգ րոպե առաջ մեկը հարցներ. «Ո՞վ է քո թշնամին», մռութը ջարդելու էի: Թուրքը թողնո՞ւմ է, որ ուրիշ թշնամի էլ ունենաս: Եթե էս տխմարը ձգանը քաշի, թուրքը կասի. «Էս հայերին իզուր ենք կոտորում, թողնենք թող իրենք իրենց վերջը տան»: Եթե էս ահաբեկիչս թուրք լիներ, էս պատմությունից ոչ միայն պատմվածք, այլև մի քոսոտ լրագրային հոդված էլ դուրս չէր գա: Ի՞նչ մի զարմանալի բան կա, երբ մի թուրք սպանում է մի հայի: Ոչ թուրքը կզարմանար, որ սպանում է, ոչ հայը, որ սպանվում է և ոչ էլ ճապոնացին կամ չինացին, որ լսում են դրա մասին կամ չեն լսում: Քնից զարթնողը ինձ ասում էր. «Քո ինչի՞ն է պետք իշխանությունը»:
Ախր ո՞նց ասեմ, որ հասկանաք: Դանակը խփեմ սրտիս մեջ, էնտեղից էնքան ձեն դուրս կգա, որ ձեր հարցը իմ պատասխանից ներում կխնդրի: Ախր էդ ծիրանի ծառը որ չլիներ, իշխանությունը այն ուզողի քամակը կխոթեի: Ասում են` էս հարցում սխալ եմ եղել, էն հարցում ճիշտ եմ եղել ու նման էշություններ: Ձեր ցավը տանեմ, ես իմ ճիշտն ու սխալը ձեզնից լավ գիտեմ: Եթե սխալը չլինի, որտեղի՞ց իմանանք` որն է ճիշտը: Իմ սխալի արդյունքը իմ սպանությունը կլինի, իմ ճշտի արդյունքը` երկիրը, որ ձեզ եմ թողնելու:
Երանի ամեն ինչ ազնիվ լրագրողի գրածի պես հեշտ լիներ: Ախպեր ջան, էդ ճիշտ ու սիրուն բաներին, որ գրում ես, փորձիր կյանք տալ` միանգամից հայտնվում ես Աստծո և Սատանայի արանքում: Էնքան են քաշքշում քեզ, որ շշմում ընկնում ես: Վերջում էլ չես ջոկում, թե ով հաղթեց:
Էն ցմփոր պատգամավորին տեսնո՞ւմ ես, եթե անձնագրի նշումը չլիներ, չէր իմանա, որ ինքը հայ է: Գիտե՞ս ինչքան զենք ենք հայթայթել նրա ձեռքով: Դե, արի ու ջոկիր` սխալ է, թե ճիշտ: Բա էն մի աղվեսը. ուղեղում ժողովրդավարության հազար տեսակ ձևակերպում կա, բայց մեջը արյուն չկա, հոտած ջուր է: Բա էն ակնոցավորը. անունը հազար անգամ սխալ ասեմ, չի ասի, որ իր անունը Սիմոն չի, գլուխը կտմբտմբացնի: Բա էն մեկը, որ ահաբեկչի ահից սեղանի տակ է մտել… Էն երգի պես. «Որին սիրեմ, որին թողնեմ, որ չնեղանան»: Էս մարդկանցով մենք բանակ ստեղծեցինք և պետություն: Հայից հային չջոկեցինք: Լավ հայերից լավ պետություն չի լինում, լինում է լավ պետություն բոլոր հայերից: Հենց էստեղ էլ ճիշտն ու սխալը խառնվեցին ու մինչև էսօր էլ միասին գնում են:
Մի վայրկյան ես ունեմ, մի վայրկյան` իմ ահաբեկիչը: Մի մայր ես ունեմ, մի մայր էլ իմ ահաբեկիչը: Մի հայ ես եմ, մի հայ էլ` նա: Ես իմ մեկ վայրկյանը չեմ օգտագործում, թողնում եմ ապագային: Իսկ էս լակոտը, կարծում եմ, պատմության մեջ սողոսկելու առիթը բաց չի թողնի:
Լավ է, որ այս պատմվածքի հեղինակը ես չեմ: Այն սկսելու և ավարտելու ժամանակ չունեմ: Այն մի վայրկյանում, որ ինձ պահեցի, մի սքանչելի օր ծիրանի ծառի մասին պատմվածք կգրեմ:
«Մամ ջան, էդ պատմվածքս կկարդաս ու կներես որդուդ, որ երկիրը սիրեց իր պես և իր պես էլ քեզ մոռացավ»:
-Արա՛, Վրեժ, քո տունը չքանդվի, էս ի՞նչ ես արել. գրածդ կարդան, կիմանան, թե ինքնասպան եմ եղել:
Հերն էլ անիծած, թող էդպես էլ մտածեն:
Վրեժ ԻՍՐԱՅԵԼՅԱՆ

Մեկնաբանություններ